زیبایی شناسی نور و رنگ و تجلی آن در معماری اسلامی،ایرانی

امیرمحمدی نژاد استاد دانشگاه و مدرس هنر،روشنایی و نور یکی از مهم ترین شکل ها و تجلیات هستی به شمار می آید که همواره نقش اساسی در حیات زیستی ، اجتماعی و فرهنگی جوامع گوناگون داشته است و در آثار فرهنگی و هنری و همچنین در آثار و فضاهای معماری به صورت های گوناگون بازتاب یافته و از عوامل مهم در شکل گیری و چگونگی این فضاها نیز بوده است. معماران با آگاهی از این نقش نور برای ایجاد هماهنگی و تناسب و زیباتر جلوه دادن آثارشان بسیار بهره برده اند.

در فرهنگ ایرانی نور همواره نمادی از عالم ملکوت و معنا بوده است. این اعتقاد که نور چون پلی است میان عالم معنا و ماده در معماری نیز تأثیر خود را گذاشته است. معماران با تسخیر نور و هدایت آن از طرق مختلف به داخل بنا محیط داخل و خارج را به این شیوه به هم پیوند می دادند. در معماری سنتی ما ، معماران با استفاده از عناصر ساده نوآوری های بدیعی را از نظر فضا و زیبایی آن به وجود آورده اند. در این مقاله ضمن پرداختن به زیباشناسی نور در معماری اسلامی به بررسی مصادیق استفاده از آن در معماری گذشته این سرزمین می پردازیم.

“در اغلب ادیان ، نور نماد عقل الهی و منشا تمام پاکی ها و نیکی ها است و خارج شدن انسان از تاریکی جهل و تابیده شدن نور معرفت در وجودش همواره یک هدف نهایی می باشد. در اثر تابیده شدن نور الهی به درون کالبد مادی، یعنی جایگاه نفس آدمی است که انسان به رشد و تکامل معنوی می رسد در نتیجه برای نمایش این تمثیل در معماری نور به عنوان عنصری بارز و مستقل از سایر عناصر و مفاهیم به کار رفته در ساختمان به کار گرفته می شود به گونه ای که شعاع های آن به طور واضح در داخل مادی و تاریک حجم قابل مشاهده است.)حسینی نیا، اسدپور، عابدینی ،۱۳۹۱(” نور غیر مادی ترین عنصر طبیعت در معماری است که در معماری این مرز و بوم بازی های زیبا و غریبی با فضای معماری ایجاد نموده به گونه ای که این بناها بعد از گذر زمان هنوز منحصر به فرد هستند. نور در معماری گذشته ما با بینش اسلامی همگون شده و این گونه ارزشی دو چندان پیدا نموده است.
در حالت کلی می توان سه نگرش را در ارتباط با ماهیت نور در دوره های مختلف شناسایی کردکه این نگرش ها در هنرها نیز قابل شناسایی هستند: نگرش معنویت گرایانه یا روحانی، دیدگاه
زیبایی شناسانه یا روانشناسانه نسبت به نور، دیدگاه فیزیکی )علمی ( نسبت به نور ، که این مقاله به بررسی مفهوم زیبایی شناسانه نور در معماری سنتی ایران می پردازد.

۲- تعریف فیزیکی نور:
نور اولین شرط برای هر نوع ادراک بینایی است. در تاریکی مطلق، ما نه فضا را می توانیم ببینیم و نه فرم و نه رنگ را. اما نور تنها یک ضرورت فیزیکی نیست، بلکه ارزش روانشناختی آن یکی از مهم ترین عوامل زندگی انسانی در همه زمینه هاست. نور همیشه علاوه بر استفاده کاربردی دارای ارزش نمادین نیز بوده است. نور جزیی از ذات زندگی بوده و در بسیاری از فرهنگ ها نور و یا خورشید به عنوان منبع نور، عنصری خدایی محسوب می شده و آن را ارج می نهاده اند. نور منبع غائی جمال بصری و لازمه ی دیدن است. زیبایی با تعامل ۲۲ عامل به وجود می آید که مهم ترینشان نور و رنگ است . تناسب ) نظم هندسی نور(و رنگ ) از خواص مادی نور ( بیشترین قابلیت را در ایجاد جمال بصری دارند. ما در معماری توامان به کالبد و روح هر بنایی می پردازیم و نور به دلیل بار معنایی و تاثیر بصری اش تاثیر مستقیمی در هر دو آنها دارد.

۳- نور ، در عالم معانی:
نور، پس از گذاری بر بخش فیزیولوژیک پیکره انسانی همزمان با آن بر موجودیت روانی آدمی نیز اثر گذاری دارد، و عنوان کردن این مطلب از سوی دانشمندان علوم خالص قابل توجه است و البته برانگیزاننده.
عزیزالدین محمد نسفی عنوان می دارد که جهان از نور است، مالا مال نور است. و همچنین می گوید: تابش نوری است ازلی و انسانی تیز بین و باریک بین می باید که این روند یا پایانی را در دو وجه مرکب و بسیط آن دریابد.
نسفی، همانگونه که روییدن درخت گندم را همانند یک پدیده باز می شناساند، که آن را دارای سه مرتبه ذات و وجه و نفس می داند، در باب نور نیز، چنین می گوید: «ای درویش ! چون دانستی که یک نور است که جان عالم است و عالم مالا مال این نور است، اکنون بدان که امتیاز چیزها از یکدیگر بصورت و صفت است، از جهت آن که یک نور است که جان عالم است، اما این یک نور صفات بسیار داشت مظاهر بسیار هم می بایست تا صفات این نور تمام ظاهر شود.» پس ،تابش نوری است ازلی و انسانی تیز بین و باریک بین می باید« که این روند یا پایانی را در دو وجه مرکب و بسیط آن دریابد.»

خداوند در قرآن کریم، خود را نور زمین و آسمان ها می داند 🙂 الله نور السماوات و
الارض : خداوند نور زمین و آسمان ها ست( ، موضوع نور آن چنان مورد اهمیت است که سوره ای
به این نام سوره ۲۴ به صورت جداگانه در قرآن آمده است . نور و ترکیب های آن در مجموع ۱۷ بار در قرآن آورده شده است. معمولاً نور در قرآن به معنای دانایی و روشنی دانش و نیز ایمان به کار رفته است، این نور هدایتگر است و خداوند بر هر که اراده کند، فرو می فرستد. ضد این کلمه یعنی ضلالت و نیز ظلمات به معنای گمراهی و جهل و تاریکی به کار رفته است. در سوره انعام آیه ی شریفه ی ۹۱ خداوند می فرماید : « خداوند بر هیچ یک از بشر کتابی را نفرستاده است ، خدا را
نشناختند؛ ای پیامبر بر آنها پاسخ ده که کتاب توراتی را موسی آورد و در آن نور و علم هدایت خلق بود و کسی غیر از حق بر او فرستاد.»

۴- زیبایی نور در معماری:
“نور به شکل کاربردی در معماری، مقوله های بسیاری را به میان می آورد. چگونگی تابش نور بر حجم ها و سطح های بیرونی بناها می تواند بر تعریف شکل اثر گذارد و نماینگر مفهوم هایی چون حرکت، تضاد و تقارن شود. علاوه بر این مقوله میزان و رنگ نور تابیده شده، خود تأثیر بسزایی در حس فضا و ارزش فضایی بناها دارد. با نور می توان بین فضاها تمایز ایجاد کرد و حتی آنها را ترکیب کرد چرا که نور، ارزشی برای مقایسه فضاهای مختلف بدست می دهد و تغییر نور برخی عناصر یک فضا می تواند باعث تغییر تصور از آن فضا شود.)عباسی ،۱۳۸۶،صفحه ۲۳-۲۴( ” معمار چگونگی تابش نور برسطح ها و حجم ها را تعیین می کند تا مفاهیمی ناب و نوظهور را به میدان تجربه های فردی آدمیان بیاورد. نور طبیعی عاملی است بی ثبات یعنی برحسب زمان، روز و موقع سال و نیز وضع هوا تغییر می کند.با تغییر نور، اداراک ما از محیط و به ناچار از یک ساختمان نیز تغییر می کند. و متعاقبًاً کاربران ساختمانها نیز از این تغییرات تأثیر می پذیرند و رفتارهای روزمرگی شان متأثر از این تغییرات خواهد بود.
“ابن هیثم ریاضیدان عراقی و نویسنده کتاب المناظر، زیبایی را حاصل تعامل پیچیده بیست و دو
عامل می داند : نور، رنگ، فاصله، مکان، سختی، شکل، اندازه، جدایی، تداوم، تعداد، حرکت، سکون ،
زبری، نرمی، شفافیت، کدورت، سایه، تاریکی، زیبایی، زشتی، همانندی و نا همانندی. او می گوید « :
فقط دو عامل از این بیست و دو عامل به تنهایی قادر به تحریک حس زیبایی هستند و این قابلیت را دارند که در نفس تأثیری ایجاد کنند که چیزی زیبا به نظر برسد. این دو عامل نور و رنگ هستند.» معماران با پی بردن به اهمیت نور در ایجاد زیبایی سعی کردند از این عامل طبیعی در بهبود و زیبایی ‌هرچه بیش تر بهره برند.(جیب اغلو ،۱۳۷۹)

انتهای پیام/